Ике йоз елдан сон инкыйраз
Ике йоз елдан сон инкыйраз
ВЫРОЖДЕНИЕ ДВЕСТИ ЛЕТ СПУСТЯ
К 100-летию первого издания
Переводчик, автор заключительной статьи,
примечаний и арабографического оформления
обложки Р. М. Кадыров
Написать эту книгу меня побудила глубокая неудовлетворенность тем путем развития, который вольно или невольно наша нация избрала для себя и который сулит ей неизбежную гибель. В противовес мнению некоторых моих соплеменников, считающих, что именно этот путь приведет к благополучию и процветанию, в настоящий момент я не вижу ни одного продуманного шага, способного помочь нам всем выбраться из тупика. То, что делается, по большому счету не что иное, как преходящий приступ лихорадочной активности, обозначенный бесплодными словопрениями, не претворяющимися в конкретные действия. Это своего рода мода на энтузиазм, и я не могу определить его другим словосочетанием, нежели «кукольная свадьба». Все вокруг действительно напоминает театр марионеток. Естественно, при таком развитии событий ожидать серьезных результатов не приходится.
Возможно, я ошибаюсь; не исключено, что мои утверждения будут даже осмеяны. Однако я почему-то уверен, что очень близок к истине в оценке положения, а может статься, и подошел к ней вплотную.
В книге мое мнение о нынешней национальной ситуации будет представлено со всей полнотой. Тут же, впрочем, хочу заметить, что если положение коренным образом изменится, на смену моим скептическим мыслям придет надежда.
Книга написана очень жестким языком. Особенно досталось сословию улемов1, пользующемуся большим уважением в народе. Поначалу я хотел объяснить, откуда у меня такое к ним отношение, то есть, как бы заранее оправдаться. Но мое убеждение в том, что именно улемы являются главным препятствием на пути национального прогресса, оказалось настолько сильным, что я посчитал за унижение оправдываться перед ними. Однако внести некоторую ясность я все же должен. Пусть у читателя не складывается впечатление, что мои атаки на улемов обусловлены какими-то личными поводами. Нет, просто всякий раз, когда я выстраивал в уме основные причины нашей отсталости, сословие улемов, защищающее невежество с такой яростью и ожесточением, тут же занимало первое место среди них. Ислам, приверженцем которого я являюсь, не позволяет мне скрывать правду, особенно если дело касается будущего нации, а совесть велит называть вещи своими именами, без оглядки на авторитеты.
Я допускаю, что многие встанут на защиту улемов и будут возражать мне, утверждая, будто я отказываюсь видеть и воспринимать все то хорошее, что улемы совершают ежедневно. Но это будет мнением ошибочным. Я — представитель рода мулл и по отцовской, и по материнской линии. С детства я постоянно был окружен людьми этого сословия, да и в дальнейшей жизни очень часто общался с ними. То есть написанное в предлагаемой книге — следствие личных наблюдений и опыта. Этот опыт прямо подсказал мне, что сословие улемов как массивный камень заслоняет дорогу к прогрессу, не давая никому двинуться дальше. Я пришел к пониманию того, что если мы хотим видеть нашу нацию процветающей, ни в чем не проигрывающий на фоне других народов, необходимо пренебречь «добрыми советами» улемов, положить конец их вмешательству в чисто бытовые вопросы, начиная от покупки штанов и починки самовара и заканчивая выдачей девушек замуж. Равным образом, их следует лишить всех привилегий и относиться к ним как к обычным людям, имеющим свои достоинства и недостатки.
По-моему, пришло время освободиться от «идейного» давления улемов и стать, наконец, свободными в действиях и поступках. Только после этого можно рассуждать о дальнейших перспективах.
Хорошо известно, что нынешним бедственным положением некогда процветавшие Испания и Бухара обязаны именно слепому следованию бестолковым и недальновидным советам и рекомендациям так называемых «ученых» от религии. Доказано, что в истории каждой нации, каждой религии «ученые мужи» всегда были помехой прогрессивному развитию, и, уж, конечно, наши доморощенные улемы — не исключение
не исключение из этого правила. Так давайте же отвергнем их притязания на обладание истиной. Ведь их назначение — хоронить, как подобает, умерших, давать имена новорожденным и тому подобные обязанности. И мы не имеем права наделять их другими полномочиями.
Третья и едва ли не самая значительная помеха на нашем пути — это нищета, в которой прозябают люди, пытающиеся, так или иначе, способствовать прогрессу. Такие обычно рождаются в бедных семьях и поэтому, не имея возможности приложить свой энтузиазм на святом поприще национального возрождения, служат лишь как наемная сила, изнывая от произвола невежественных хозяев. Все это очень прискорбно. Среди нынешних писателей и литераторов ни один не может позволить себе статус независимого художника. Они угнетены жизненными обстоятельствами, привязаны к месту, которое дает им какой-никакой, а кусок хлеба, и фактически являются марионетками в руках богатых самодуров. Самое скверное, что пока не видно ничего, что могло бы вывести этих потенциальных патриотов из рабского положения. Ситуация крайне тревожная, и для ее исправления нужно очень много сделать, разумеется, сначала все хорошенько обдумав. К несчастью, у нас, у булгар,** сложились особые, специфические условия жизни, отличные от других народов. В зарубежных странах поборники активного действия, сторонники прогресса, в особенности мастера художественного слова выросли в богатых и благородных семьях. У нас же совершенно другая картина: люди, готовые с великой радостью посвятить себя подвижнической деятельности, происходят из неимущего класса. Они живут под постоянной угрозой того, что одно неосторожно сказанное ими слово лишит их источника пропитания на долгие месяцы и даже приведет к полной изоляции от общества.
Есть и четвертое препятствие на пути прогресса — наш отказ от образования в русских школах. Ведь мы до сих пор не осмеливаемся признаться самим себе, что не имеем медресе в подлинном значении этого слова, что мы невежды, которые изучили процедуру ритуального омовения и при этом, едва ли сделали несколько серьезных шагов на пути углубления знаний. Естественно, такое положение приносит нам только вред и в дальнейшем не сулит ничего радостного. До сих пор даже наиболее способные и думающие из нас избегают учиться в государственных образовательных заведениях и отговаривают от этого других. Я крайне огорчен этим обстоятельством и, честно говоря, не усматриваю причин для такого отношения к казенным школам и училищам.
Мы находимся в составе России уже 350 лет и за эти годы не видели от нее ничего, кроме пользы. Странно, что очень многие мои соплеменники даже не знают, подданными какого государства они являются. Другие же (и их не меньше) опасаются русских, подозревают их во враждебном и тенденциозном отношении к мусульманам. Все это крайне неблагоприятно сказываются на положении нашей нации и нашей отчизны. Я полагаю, что в исправлении столь ненормальной ситуации в лучшую сторону должно быть заинтересовано правительство. Но такая возможность откроется лишь при условии, пропаганды русского языка среди булгар, широкого распространения произведений русских писателей и одновременной свободе издания булгарской литературы
Правительственные чиновники не должны опасаться ее, так как булгарские авторы — люди одаренные, сообразительные, прогрессивно мыслящие и, что очень важно, не обвиняющие русских в некоем пристрастном отношении к булгарам. Нет никаких сомнений, что наша литература внесет значительный вклад в сближение русских с булгарами, и, конечно, чем больше выйдет книг на булгарском языке, тем больше людей смогут прочитать их и открыть для себя нечто очень важное и необходимое.
Наконец, пятая преграда, затрудняющая поступательное движение, — это отсутствие основательности и солидности при подготовке и осуществлении задуманных дел. Последовательности у нас едва хватает на год, ну а дальше что-то заклинивает, и все планы рушатся. Многие сознают этот недостаток, но пытаются утверждать, что он чуть ли не врожденный. На мой взгляд, причина в том, что у нас не выработана привычка настойчиво и упорно трудиться. Обязательно нужно найти средство, «лекарство», которое смогло бы привить нам этот столь необходимый навык.
Да, верно, в наших селах открываются и работают школы. Но преемственности в этом деле как не было, так и нет! Не успев открыться, школа уже через год прекращает свою деятельность; проучившись один год в мектебе, шакирд5 бросает его, чтобы найти какую-то работу.
И еще об одном я хочу сказать. Некоторые из нас с пылом и рвением берутся за ту или иную работу, но хотят результата немедленно, а не получив его, остывают и бросают дело на полпути. Приступают к другому, но терпят такую же неудачу. Их губит нетерпение, неумение видеть перспективу. Мы вообще чураемся кропотливого труда, который единственно и дает возможность создать в итоге что-то прочное и серьезное.
Лишь один год проучившись в русском училище, мы уже требуем права на поступление в университет, ну а те, кто оказался настолько терпеливым, что выдержал два года обучения, устраиваются писарями в каком-нибудь судебном присутствии за 15 рублей месячного жалования и сразу же приобретают страшно деловой вид, словно служат нации на очень важном посту.
Все, о чем я написал выше, по-моему, не что иное, как прямые признаки вырождения, по крайней мере, начала катастрофического процесса. Поэтому я призываю вас немедленно приступить к переустройству жизни. Если у нас есть желание идти вперед по цивилизованному пути, мы обязаны взяться за решение самых насущных проблем национального бытия и всячески помогать тем, кто уже занимается этим святым делом. Двинемся навстречу прогрессу плечом к плечу, ведь помыслы и желания наши едины. Будем старательны и терпеливы в этом движении, не пожалеем ничего ради достижения цели. Только так нация получит право называться действительно нацией.
Ну а если мы по-прежнему будем заниматься ни к чему не обязывающими разговорами о будущем за чашкой чая с вареньем, следует забыть о счастливом конце. Ведь известно: чтобы получить плоды, дерево выращивают и бережно ухаживают за ним несколько лет. Так давайте поступать таким же образом. Не собираемся же мы ставить себя в положение людей, которые сегодня посадили яблоню, а назавтра вышли с лукошком собирать яблоки, и, удостоверившись, что никаких плодов нет, стали рубить безвинное деревце!
Все написанное в этой книге, каким бы горьким или, наоборот, приторным оно ни показалось, исходит из моего сердца, поверьте. То, что может быть воспринято вами как ироничное, насмешливое отношение к серьезным вещам, на самом деле результат долгих мучительных раздумий, когда уже кажется, что просто невозможно найти нужные слова, способные передать душевную боль, когда хочется плакать, а слез уже нет. Вот почему горькие строки в этой книге, исторгнутые из почти иссохшей души, для меня гораздо важнее и дороже тех, что содержат положительные оценки того или иного явления. Я надеюсь, что, в свою очередь, и их воздействие на читателя будет гораздо сильнее и существеннее.
Гаяз Исхакый “Ике йөз елдан соң инкыйраз” әсәренең кыскача эчтәлеге
Кереш сүз (автордан)
Язуның максаты – милләтнең бетүеннән ризасызлыгын күрсәтү, аның олы югалту икәнен аңлату. Кайвакыт кешеләр шул бетүне файдалыга санап, аннан өметләр дә көтә. Әмма төпле “эш” эшләнмәгәч, ул моңа вакытлы “бизгәк” дип карый. Барысы да сүздә генә кала, юньле эш эшләнми, бу эшләрне “курчак туе” дип кенә атый. Һәммәсе дә курчак уеныдыр ди, аннан бер мәгънәле эш килеп чыкмый. Бу бетүне үзгәртсәк, өмет тә туар, бәлки.
“Руханиларны” милләт өчен иң зарарлы киртә дип әйтә, алардан аның намусы риза түгел. Шул “руханилар” Г.И. аларны бер дә белмәвендә, яхшылыклар кылганнарын күрмәвендә гаепләргә ихтимал. Ләкин бу зур хата булыр иде. “Руханилар” кайный торган Казанда укыгач, алар белән тыгыз элемтәдә торгач, тәҗрибә зур булганга күрә бу “ихтимал” була алмый ди Г.И. Бер фикергә килә: милләтне алдынгы итәсебез килсә, аны башка милләтләр алдында күрсәтәсебез килсә, милләткә киртә булган “руханиларның” сүзенә әһәмият бирмәскә, туй ясауда, табын-бәйрәмнәрдә “аларның” катышуын бетерергә кирәк ди.
Г.И. фикеренчә, иң кирәкле эш – шул “руханиларның” коллыгыннан арынып, һәр гамәлдә ирекле булу. Әмма аларның кәкре-бөкре фикере белән һәм мин-минлекләре белән ерак китә алмаячагыбыз мәгълүм. Алар гел зарар гына китереп торыр, әйдәгез, аларның басымыннан арыныйк, аларга буйсынмыйк ди.
Киртәнең икенчесе – мәдрәсәләрнең, мәктәпләрнең юклыгы һәм булганнарында “эшкә яраксыз бер чепухалар булуы”, мәдрәсә эшләренә әһәмият бирмәвебез. Сәбәбе – шул “руханиларга” ышанудан, аларның булдыксызлыгын белә торып, изге, кирәкле эшләрне аларга ышанып тапшыруыбыз. Бу мәсьәләгә елыйм да, көләм дә ди.
Өченче киртә – “хезмәткә ярарлык кешеләрнең һәм хезмәт итә торганнарның бик мескен сыйныфтан чыгып, үзләренең тамакларын туйдырыр өчен, милләткә хезмәт итәр урынга, иң түбән кешеләрнең тәхет асларында изелүедер”. Бу бик аяныч һәм күңелсез хәл. Хәзерге язучылар бәйсез рәвештә иҗат итә алмый, һәммәсе тамагы тук булсынга, урынын саклар өчен, шул кешеләрнең кулларында уенчык булып йөри. Иң аянычы – аларны бу хәсрәттән коткарырлык бер җайның да булмавы. Милләтнең халыкка караңгы юлда ут күрсәтә торган кешеләре утларын күрсәтмичә я караңгылыкка калдыралар, я аз гына яктыртып, халыкны караңгылыкта адаштыралар. Башка халыкларда язучылар күбрәк, бигрәк тә бай сыйныфыннан булганнары. Бездә исә бер язучы артык сүз ычкындырса, шунда ук берничә айга җәза эләгә.
Дүртенче киртә – татар халкының рус мәктәпләрендә укымавы. Бүгенгә кадәр мәдрәсәләрнең юклыгын белеп, Надан кагыйдәләрдән бик аз белем туплавыбыздыр. Бу әйбер зур зарар китерде, киләчәктә дә киртә куячак, чөнки халыкның иң аңлы кешеләре дә бүгенгәчә хөкүмәт мәктәпләрендә укудан кача һәм качачак та ди. Сәбәбен белми, ләкин бик кайгыра. Г.И. фикеренчә, бу кайгыру бик урынлы, тизрәк шул киртәләрне бетерергә тырышырга кирәкле мәсьәлә ди. Россиягә буйсынуыбызга 350 ел булса да, русларан бер файда күрмәсәк тә, идарәгә баш иеп яшәгәнне белмәгән халык иксез-чиксез булуы, русларның майтарган эшләренә шикләнеп караучыларның саны да исәбе-хисабы юктыр. Бу милләтнең алга китүе өчен бик зарарлы эш. Моны бетерү өчен хөкүмәт тә җиң сызганып тырышырга тиеш ди.
Бишенче киртә – эшләгән эшләрнең төпсез, нигезсез булуы. Сәбәбе – өйрәнмәгәнлегебезнең зарарлы булуы. Моның дәвасын табып, котылырга кирәк. Шәкерт бер мәдрәсәдә бер ел укый да, ташлап, икенчесенә күчә – анысын да ташлый. Болар һәркөнне күзәтелә бит. Тагын шунысы бар – зур эш башкармакчы булсаң, син теләгәнчә килеп чыкмый икән, бетте, ул эшне тотасың да ташлыйсың. Икенче “файдалы” эшкә тотынып карыйсың, аны да күрә дә, анысын да ташлый. Ягъни, акыртын гына гомер буенча бер файдалы эш башкаруны без теләмибез дә, яратмыйбыз да. Безгә булса, тиз булсын һәм файдасы тисен. Бер ел урысча укып, университет правасы алырга тир түгәбез, ике ел укысак, судта зур хезмәт иткән кеше кебек, бик вәкарь белән генә хәрәкәт итәбез. Менә шул эшләрнең һәммәсен Г.И. инкыйразның галәмәтләре дип саный. Шуңа күрә, шул эшләрне рәтләргә кирәк ди, хәтта ки аңлаган кешеләргә фарыз дәрәҗәсендә үк! Әгәр үсеш булсын дисәк, һәммәбез милләтнең иң кирәкле эшләренә тотыныйк, шундый кешеләргә ярдәм итешик. Барыбыз (аңлаганнарыбыз белән бергә) бер юнәлештә хәрәкәт итик, тырышыйк, авырлыклар күтәрик, бернәрсәбезне дә кызганмыйк, шуннан соң гына милләт милләт төсле булыр ди. Өстәлдә чәй эчеп, сөйләшеп кенә милләтнең киләчәген хәл итеп булмый.
Шаһмөхәммәт байларга туйга кеше җыела. Хәзрәтләр килде. Һәр килгән кеше “туегыз котлы булсын” дип тәбрикли. Озакламый Фәхри кода белән Гали бай да килә. Кунаклар килеп беткәннән соң, Ишмукаев керә. 3 катлы өйдә мәҗлес, зал шыгрым тулы. Әхмәтша мулла никах укый. Шаһмөхәммәтнең кызы Айсылу һәм Фәхринең улы Бикбау өйләнешә, 10 000 мәһәр түләнелә. Никах укыла. Фәхри кода белән Шаһмөхәммәт бай акчалар өләшеп чыга, аларга күп итеп сакадалар бирәләр. Мәҗлес башлана, өстәл мулдан, сыгылып тора. Яшьләргә “мәхәббәт” теләп, кунаклар таралыша, ә хәзрәтләр кесәләрен капшый-капшый “ихсанлы кеше” дия-дия чыгып китә. Аннан, Шаһмөхәммәт бай кеше каршында ишегалдында кучер-фәләннәргә акча өләшә, бу махсус акча кызганмаганын күрсәтер өчен эшләнелә. Кунаклар арасында: “байлык ни эшләтә! курчак туена никадәр расхут! 40 мең тәңкә!” дигән тавышлар ишетелде. “. егерменче гасырдагы эшләребез дә егерме беренче гасыр кешеләренә көлке булуында да шөбһәм юктыр” – Г.И.
Әмма мәдрәсәләр һаман шул. Бернинди үзгәреш юк! Дөньяга карашыбыз һаман шул ук, ди. Русларның бу эшләрен күреп, алар артыннан бармадык. Бабаларыбыз гадәтен югалтмыйк дип, бәлки шуңа күрә иярмәгәнбездер. Ә руслар артыннан киткән кешеләрне “руханилар”: “замана бозылды, бу эшләр һәммәсе авыр заман галәмәте” дин исеменнән дия торган булды. Болгарлар өчен русча өйрәнергә мәктәпләр ачыла. Наданы-ние – руханилар моңа каршы килә. Ахырзаман җиткән дип куркыналар. Халык хәтта хөкүмәткә прашение яза: “ас, кис, без үз динебезне ташламыйбыз!”дип, хөкүмәт гаҗәпкә кала, ул “:русча укымаганга көчләү юк” дип халыкны йомшарта. Халыкның күбесе китәргә карар кыла, үз-үзләрен куркытып бетерәләр дә ялган чыгарып, теләсә-нәрсә сөйләп һәм китәләр. Дин өчен дөнья ташлау дип китүчеләрнең саны көннән-көн артты. (Дәрбәндт, Батум, Севастополь, Одесса, Бакуда фәкыйрьләнеп туктап калалар, чөнки акчалары бетә, кайтырга ни, барырга ни – бер җир юк, маллары, әйберләре сатылган, бичараларның) Истанбулга күченгәннәрең дә шул ук хәле. Ник күчтегез дигәч, “Дин өчен! Анда русча укыта балшладылар” дип әйтә моһаҗирләр. Төрекләр шаркылдап көлә: “Сез дин өчен түгел, бәлки наданлык өчен монда килгәнсез”ди. Икенче бер төрекләр: “безне укытмыйлар дисәгез, кызганыр идек, әмма бит сез ислам диненнән фарыз булган гыйлемнән качып монда килгәнсез. Бу һиҗрәт түгел, ә наданлык! Русиягә яңадан кайтыгыз!” диләр. Баераклары көч-хәл белән блса да кайтып җитә, ә фәкыйрьләр төрек җирендә туган якларын сагынып, байый алмыйча, шунда ук вафат булалар. Кайтканнары да тәк иске тормыш белән тора башлады.
Яңа эш юк ди, гәрчә әдәбият нәшер итәргә рөхсәт булса да. Кирәкле фән китаплары, милли театр уеннары һич күренмәде. Яңа укыту чыккач та халык “Ах” итә, ысулы җәдитне кире кага,укытырга ярамый ди, ахырзаман җитте дия башлыйлар. Бөтен кеше белемле булса, “руханилар”га эш бетә!
Әмма яңа ысул белән укытучны яратучылар да күп иде. Ысулы җәдит мәктәпләре ачыла. Иске карашлы байлар гел “кяфер”дип эзәрлекли. Әмма “ысулы җәдит” дип исемләнгән фальшивка-китаплар да чыгарыла башлый. Ысулы җәдит мәктәпләре Казанда, Оренбургта, Троискида, Уфада, Чистайда, Каргалыда, Җидепулатта, хәтта Әстерханда ачыла. Иске мәдрәсәләрнең эшкә ярамавы ачык фикерле кешеләр арасында еш сөйләнә башлый. Газеталарда ачы-төче гыйбарәләр белән мәкаләләр күренә башлый. Г.И. Милләтебезне инкыйраздан коткарасыбыз килсә, һичшиксез, рус мәктәпләрендә уку тиеш! чөнки милләтебез бик артка калган ди. Эшкә тотынырга кирәк! Аз булса да эшлә, эшләгән эш барыбер бер файда китерер ди. Сөйләшүдә берниниди файда юк ди. Бу көенчә барсак, милләтебез бетәчәк ди. Бу эшләр исем алыр өчен генә булмасын, милләт файдасы өчен булсын. Рус мәктәпләрендә укып күңел карал дигән фикерне әйтү оят инде! Мирза балаларын мисалга китермәгез, алар аңлап-белеп укымаган. Нихаять, мәдәрәсәләргә дә тәртип керә башлый. Мәдәрәсә, мәктәп түгел, “гаҗизханә” дисәк дөресрәк була ди. Күзе ачыграк кешеләр арасында газета уку, яңа китаплар уку, төрекчә тарих, төрек романнары уку гадәткә керде. Акрын булса да, русча укуны зур сәгадәткә саный башладылар.
Россиядә халык саны исәбен алу низаг куптарды, ләкин аңлаган кешеләр шактый булгангамы, ул тиз басылды. Мәйданга яңа әдәбият чыга, “Тәрҗеман”, башка рус, төрек газеталарын уку модага керә. Сәүдә бик нык какшый. Күбесе җиләк-җимеш сатудан уза алмый. Халкыбыз бозылган иде ди: көндезен сату итсә, кичен эчеп, фахеш урыннарда кичләр үткәрә иде ди. Һәр җирдә башы ачык ислам кызлары, мөселман хатыннары күренә, сәбәбе – халкыбызның эчүе һәм исереклеге артуыдыр. Икенчедән, асрау тоты гадәткә керә. Аларның бик сирәге генә бай яки бай улының кулыннан котыла алган. Күпләре үз исемнәрен югалтып, түбәнчел дәрәҗәгә төшеп, иң начар-пычырак урында җирләнүләре мәгълүм (барысы да байларның акчага кызыктыруларына кызыгып). Гомумән алганда, бу гасырда халкыбыз начарайган иде ди. Европа, руслар белән аралашсалар да, алардан әхлаксызлыктан башка бернигә дә өйрәнә алмаганнар, чөнки иң начарлары белән сөйләшәләр иде ди. Ә мирзалар, рус мәктәпләрендә укып, үзләренең нинди милләттән булуларын белми дә иде, милләттәшләренә “татар” дип дәшүдән башка берни файда китерми иде ди. Сәбәбе – татар дип үзенең татарлыгыннан качудыр ди. Дөрес, файда иткән галимнәр, мирзалар бар, әмма алар меңгә бер иде ди. Ә инде төрек-гарәп әдәбиятын укыганнаодан файда күренде: яңа мәктәпләр, яңа китаплар аларның хезмәт җимешедер ди. Әгәр болгарлар арасында “яңа фикерле” дигән сыйныф килеп чыкмаса, кымшанмыйча тәк ятар идек, алар безнең нинди кимчелекләребез бар – һәммәсен белгертте, рәхмәт аларга! ди. Ләкин япь-яшь бер егетнең сүзен ник ишетсеннәр дә, сүзеннән нинди гайрәт алсыннар? Бу гасыр да үтеп китте.
Әдәбият күтәрелә башлады, мөхәррир дигән исемгә лаек булучылар күренде. Китаплар нәшер итү,язу милләт өчен файдалы эш икәне күренә башлады. Теләсә ни кыланып эшләүчеләр күбәя: гөнаһлар намаз укыгач ярлыкана диючеләр күбәйде, шуңа ышандылар. Һөнәр булмаганга, байлар эшлексездән начарлыкка салыша. Фәкыйрьләр дә белмәенчә изелә. Хатыннарны фахеш юлына тарталар. Фахеш шәһәрдә соңгы чиккә кадәр җитә. 100 ел элек эчмәгән халык эчә башлый(хатыннар!). Сыра заводлары, гостиницаларның күбесе Казан мөселманнарының акчасы белән байый. Көннән-көн фәкыйрьләнә бара идек.
Бу елларда русча укыганнардан, читтә белем алганнардан шактый файда чыкты: төрле фәнни, әдәби, тарихи китаплар мәйданга атыла. Алар авылларга китеп, халыкны укыта башлый. Шәһәрләрдә фәкыйрьлекне тәрбияләү өчен җәмгыятьләр ача. Шәһәрдән-шәһәпгә йөри торган театр компаниясе барлыкка килә. Бер фәкыйрь генә, яңа гына университет бетергән яшь егеткә милли газета чыгарырга рөхсәт бирелә. (гәрчә күпме кеше сорап караса да) “Кабан” исемле әдәби, фәнни атналык газета мәйданга чыкты. Озак та үтми “Игенче вә һөнәр” дип аталган газета чыга. Аны алучылар аз булса да, бер аңлаган бай малае атасының халыкны талап җыйган акчасы халыкка китсен дип, бушлый бик күп тараттырды.
Әдәби тел мәсьәләсе бетә башлагач, инде язу турында бәхәсләшү башланды. Кемдер ничек ишетелә, шулай язылсын, иске язу кагыйдәләренә буйсынмыйк ди, кемдер иске әдәбияттан килгән байлык югалмасын, ул вакытта әдәбиятыбыз бернигә дә ярамаячак, шуның өчен иске язуга яраклашырга кирәк ди.
Музыканы һәр җирдә бозыклык кертә дип гаеплиләр, музыканы җинаять кылу дип исәплиләр. Казанда Гариф Минкин исемле кеше болгар музыкасын нотага сала башлый, иске һәм яңа көйләр рәткә салына. Болгарлар арасында милли музыка күренә башлады: “Сакмар суы”, “Тәфкилев”, “Әллүки”, “Казан алган көй” вә башка көйләр ишетелә. “Әдәбият берлән музыка милләтнең атасы берлән анасы икәнлеге һәркемгә мәгълүм бер эш” – Г.И. 19 гасыр ахырырында Музыка һич ишетелми иде ди, 20 гасыр башында әдәбият һәм музыка кичләре үткәрелү – бәхәс куптара. Ләкин “руханилар” бик кырыс торганга бу эш алга китә алмый.
Рәссамлык безнең халыкта булганы да юк иде, беткәне дә юк иде. Диндә рәсем ясарга тыелгангамы, әллә үзебез аңлый белмәгәнгәме рәссамнар юк иде. 20 гасыр башында рус рәссамнары болгарлар тормышыннан рәсемнәр ясый башлый һәм Европда, Русиядә хөрмәткә лаек булдылар. Бу калганнарда дәрт уята: 20нче гасыр урталарында болгар рәссамнары күренә башлый. Шул ук “руханилар” “вәгазь укый” башлый, диварларга рәсем элергә ярамый, рәсем ясау гөнаһ дип. Ни булса булды, рәссамнар да бетте.
19 гасыр башында Фәнни әдәбият мәйданга чыга. Һәр фәннән кечкенә тулы китап бар. Ләкин фән китаплары милләткә файда итә алмый. Монда да “руханилар” зарар чыгарганнар иде. Янәсе дингә каршы килү дип. Ел үткән саен фәнни китаплар артса да, укучылар саны кими. Моның да бетәчәгенә шөбһәм юк иде ди. Ислам фәннәре турында әйткән дә юк, нинди зур-зур галимнәр булуына карамастан, исламның рухын аңламаганнар ди.
Медицинага ышанмавыбыз да харап эш: “Алла сакласа, берни булмас әле” сүзләре белән генә торып, докторларга ышанмыйча, аларга каршы булу хатадыр. Бу да инкыйраз орлыгын чәчү. Үлүчеләр саны күбәя: чахотка, катар, сифилис авыруларыннан.
Үлүчеләрнең саны күбәя: бала табучы хатын-кызлар аз, чөнки кемдер сатулык итә, кемдер ашчы, тәрбияче, һәм аерылганнар бихисап! Менә шуның аркасында кызлар бала тапмый, йөкле икәннәрен белгәч агулар эчәләр, шул агудан үлә кайсы, исән калсалар да, балалары зәгыйфь туа һ.б.
“Тәрҗеман” газетасы ябылды. Башка газета чыгаручы булмады. Егерме беренче гасыр җитте. Без һаман артта идек, башка халыклар өчен бзйрәм ясыйбыз. Тагы бер бәхетсезлек: бер Казанда гына 100әр мөселман үлә иде бер йогышлы чирдән. Башка җирләргә дә тарала. Бер болгар докторы яман авыру икәнен исбатлады, ниндидер дару да табылды, ләуин ярты болгар үлеп беткән иде. Гарипләр күп калган. Урамнар буш. Туганнар туганнары белән мирас өчен тартышалар иде.
Озак түгел ятимханәләр ачыла, аларга дип спектакльләр куела, газеталар басыла башлый. Ул балалр жулик булып чыга. Меңнәрчә балалр урнаштырылды, аларга карата судлар, фикер алышулар бугазга җиткән иде, ике-өч кеше генә коткара алды. (тәрбиягә алды)
21 гасырның 21нче елларыннан башлап бик күп мәктәпләр, мәдрәсәләр ясалган, китаплар, газетлаар нәшер ителә. 19-20 гасырның олугларына һәйкәл куелу турында фикер алышу башланды. Исмәгыйль бәккә Казанда куела. “Милләт” дип торучылар 50нче елларга сүнгәннәр иде. Мәдрәсәләр, мәктәпләр яңадан бетә. Газеталар, журналлар тукталган. Бөтен җирдә тынлык. “Милләтебез җансыз дәрәҗәгә җиткән иде”. Җәгьфәр исемле мөхәррир күпме тырышса да, барысы да бушка. Яшерен чирләр шулкадәр тарала ки, алардан һич котылу чарасы юк.
Җәгъфәр тарихы
21нче гасырның ахыры. Җәгъфәр һаман яза иде ди. Ул Русиядә барлыгы 3800 болгар барлыгын белә. Бик бик авыр аңа. 19нчы гасырда булган 15млн болгар 21нче гасырнңы ахырында 3800гә калган иде. Язуның файдасы калмый. Русларга һәр әсәре тәрҗемә ителә, болгарларны кызганалар. Рус театрында болгар драмалары иң беренче урынга чыга. Болгар әдипләрен, музыкасын, әдәбиятын рус халкы тарафыннан игътибарга лаек дип табыла, хөрмәт ителә. Нәсел тамырларында болгар бармы\юкмы – шуны белеәшәләр һәм килеп чыга иде. Бер болгарны очратсалар, аның белән танышалар иде.
Русларда тагы бер мәсьәлә – 22нче гасырны көтү. Шатлык белән көтәләр иде.
Иртәгә 22 гасыр диясе көнне Болгарлар турында бар мәгълүмат: әдәбият, музыка, китап. – барысы хәзерләнгән иде, һәм дә руслар актыккы болгарны – Җәгьфәрне дә чакырганнар иде. Ул болгарлар турында соңгы әсәрләрне җыя. Идел буйлап Әстерханнарны гизә. Андагы зиярәткә керә. Караучы белән сөйләшә, ул аңа шулкадәр дөреслекне әйтеп ташлый ки, Җәгъфәргә баш иясе генә кала.Урамда органчының болгар көен уйнаганын күрә һәм елый. Парахутта Казанга кайта. Шунда язу танып ала: парахутка Габделкаюм әл-Насыйри дип язылган язуны көчкә укый. Казанга кайта, Печән базары урамында “болгарский музей” ачыла икән. Кабан буйлап Апанай мәдрәсәсендә приют дип язылуны күрә дә, борыла.Мәчетләрнең кайсы җимерелән, кайсында башка әйберләр урнаша: читальня, больница, курслар, убежище для неизлечимых больных. Ул бер номерда кунды. Хатыны Сөембикә янына Питерга кайтырга уйлады. Казан газетасын укый. “Последний болгарин” мәкаләсен. (Оренбургтан язылган иде). Оренбурда бер кеше калганын белгәч, газетасны бәреп, чыгып китә. Пристаньнән Самарага юл тота. Парахутда марҗаның рояльдә “Тәфкилев” көен уйнаганын исе китеп тыңлый. Самарага барып җитә. Бер бинада болгар язуын күреп ала да, шунда керә: “Дәрес тәртибе” дип укый. Әллә никчаклы сүзләр язып кайта. Аңларга тырышса да, кайберләрен бөтенләй аңламый. Бу бинаның асты мәдрәсә, ә өсте мәчет булганын ул аңлады. Йөрәге сыкрады. Оренбургка юл тотты. Сакмар суы буйлап поездда үтте. “Сакмар көе”н исенә төшерде. Барып та җитте. Больницага кергәч теге бабай янына кермәкче иде дә, аны туктаталар. Үлде инде дигән тавышлар ишетелә. Оренбург тарихын укый. Болгарларның бетүе дип сөйләгәч тә руслар болгарлар тарихына хезмәт итә торган нәрсәләрне, болгар әсәрләрен – һәммәсен төзәтәләр, карыйлар иде. “Болгар көтепханәсе”нә керә, китапларны карый. Оренбургның актыккы болгарына таш яздырта. Вокзалга килә. “Сакмар”дигән газета укый. Троискида “Болгар альбомы” нәшер ителүе турында язылган иде. Бер рус янына килеп календарь кирәкмиме? дип сорый. Караса, анда болгар мәчетләре, музыкантлары һ.б. сурәтләнгән иде. “Болай булуыбызга(бетүемезгә)” кем сәбәп булды? Ләгънәт аларга! Ди Җәгъфәр. Казанга кайта. Моны барсы эзли, югалтканнар, хатыны – Сөембикә күргәч шатлана, ирен сөя. 1 атна торганнан соң өйләренә – Питерга кайталар. Махсус 20 гасыр болгар киемнәрен тектерәләр. Ләкин Сөембикә авырлы, балалары һаман тумый. Ирен озата. Шул ук көнне Питерга барып җитә. Моны бик ихтирамлы каршы алалар, һәр яктан хөрмәт. Сыйлыйлар, музыкантлар болгар музыкаларын уйный. Җәгъфәр торып сүз әйтә: безнең музыканы саклаганыгыз өчен мине хөрмәт иткәнегез өчен рәхмәт әйтә. Күзләренә яшь тулгач, утыра. Бүлмәгә кереп альбом актара, оза китеп чәй эчә. Залга чыга, анда бик күп галимнәр, аның белән сөйләшүне зур дәрәҗәгә саныйлар. Диварларда болгарлар сурәтләнгән рәсем нәр тулы. Яңа гасырны каршы алалар, оркестр уйный, Җәгъфәр елый. Русларны алга киткән, бөек дип исәпли Г.И.
”Бервакытны болар һөнәрсез, гыйлемсез, дәүләтсез булып калып, кара хезмәтләрдә генә гомерләрен үткәрмешләрдер. Шул сәбәптән фәкыйрьлек сәйәсендә кими-кими, […] дөресен әйтсәк, наданлыклары сайәсендә, үзләренең һәлакәтләренә үзләре сәбәп булмышлардыр.” – Г.И.
Җәгъфәр чыгыш ясый: “Фәкать бәхетсезлек, урынның иркенлеге, тормышның җиңеллеге, күршеләрнең наданлыгы, мөтәрәкъкый милләтләрдән ераклыгы сәбәп булмыштыр ди болгарлар турында”. Аңа соңыннан “Болгар әдәбият музее”н күрсәттеләр. Бик күп китаплар өелгән иде. Ләкин бер рәтлесе-юньлесе табылмады. Газеталар тупланмасын таҗа. Иң элек “Тәрҗеман” газетасын алып карый, күзләреннән яшь чыга, Исмәгыйль бәк белән аралашкан кебек була. Ник бу да сакланып кала алмаган дип аптырый. “Кабан”, “Игенче”, “Сакмар”, “Хәзәр” “Барабыз”, “Болгар”, “Уку”, “Дин” газеталар-журналларны карады. Арып-талып номерына кайтып керде. Йокыга китте, бик куркыныч төш күрде, имеш Сөембикә үлде. Тирләп уянды, тизрәк әйберләрен алып вокзалга барды. Поездга утырып Казанга кайтты, Сөембикә бүлмәсенә керде. Ул сары күлмәктән иде. Бераз күзенә карады да, “Бетте!” дип җан бирде. Баласы үле туган, Туктамыш дип исем куштырган булган. Җәгъфәр хушын югалтып егыла. Аңына китерәләр. Иртәгесе хатынын күмде. Күп кешеләр килгән иде. Сөембикә манарасына барса, ул ишелә бара, ташларын әрчүләрен күрә дә, йөрәге әрни. Болгарга китә. Манарага менә. Күп уйлана, төн җитә. Күзенә әллә кемнәр күренде. Җил-давыл кузгалды. Сөембикә “Әйдә, беттеме?”дип сораган кебек булды. Ул:”Бетте” диде дә, манара ташлары астында җан бирде. Шулай итеп актыккы болгар да үлде. Тарих җәмгыяте аны күмә, китапларын музейга ала.